Barlaki Manapa

Barlaki Suco Manapa – Saida deit mak ita hatama hanesan barlaki

Entrevista ida halo iha tinan 1997 ho Lia nain sira iha Manapa liu-liu Sr. Florindo Lelo Mali (Tsuma Mata Kakor), hanesan esforsu ida atu hatene liu tan kultura Kemak no mos materia ba atu hakerek Skripsi SMA Seminariu Lalian nian (parese Uniku SMA nebe rekere estudante sira hakerek Skripsi). Hakerek ne rasik la’os skripsi, ida ne’e informasaun balu nebe foti husi Skripsi orijinal.

Lian Makloke
Iha kustume Timor nian wainhira mane ida hola feto ida, família husi parte rua ne’e sei koalia kona ba barlaki. Maibe, dala barak ema la hatene loloos, saida mak barlaki ne’e? Saida-saida mak ita sura hanesan barlaki? Tamba sá ita tenke hatama barlaki wainhira hola feto ida?
Pergunta sira hanesan ne’e dalaruma mai husi malae sira nebé hakarak hatene liu tan kona ba ita nia kultura. Timor oan sira rasik mos balu husu ho pergunta hanesan, liu-liu ba Jovem sira nebé moris loos iha tempo modernizasaun no globalizasaun nia laran, wainhira pratika kultural hanesan barlaki komesa menus ona.
Revista tuir mai ne’e, hanesan revista deskriptivu ida nebé deskreve kona ba barlaki. Presiza fo hatene katak, deskrisaun ne’e sei la kobre hotu ka jeneraliza barlaki nebé iha Timor-Leste laran tomak, maibé foka deit ba barlaki lian Kemak iha suco Manapa, sub-distrito Cailaco, distrito Bobonaro. Revistas ne’e mos sei hakerek lolós deit kona ba prosesu hatama barlaki, oinsá ninia la’o no saida deit mak Manefoun sira sei hatama ba Umane wainhira hola feto ida, no saida mak sira sei simu fila fali. Atu fasilita ita nia kumpriensaun, deskrisaun simples ida kona ba Umane (Uma-mane) no mane-foun (Feto-Sá) sei fo iha fatin tuir mai.

Umane no Manefoun
Koalia kona ba barlaki, sempre koalia kona ba ligasaun entre família boot Umane no Manefoun. Ne’eduni wainhira atu hatene kona ba barlaki, presiza hatene uluk lai saida mak Umane no saida mak Manefoun.
Manefoun katak família boot husi mane. Por exemplo, wainhira mane ida hola feto ida, família husi mane ne’e sei sai hanesan Manefoun. Mane ne’e nia tiu, Pai, Mae, Avo no maun-alin sira hotu mak hola parte hanesan família Manefoun. Ezemplu família mane ne’e mai husi uma kain (uma adat) Acu Leten, ne’e katak uma kain Acu-Leten mak sai hanesan Manefoun.
Tuir mai Umane mak família husi feto nian, inklui nia maun-alin, nia pai nia maun-alin no família sira. Maibé feto ne rasik, wainhira hola ona mane, nia tama ona ba uma-kain mane nian (haktuir prátika paternalistiku nebé ema kemak sira hakuak). Ezemplu, feto ne’e mai husi uma kain Bira Buci, ne’e katak ninia família hotu nebé pertense iha uma kain ida ne’e mak sai hanesan Umane. Maibe feto nebé manefoun Acu-Leten hola no fo tiha ona barlaki, sei la pertense tan uma kain Bira Buci. Nia-rasik tama ona ba uma kain Acu-Leten. Nia família sira mak hanesan nia ho nia kaben nia manefoun sira.

Hanesan diagrama simples iha leten hatudu, depois de hola malu, Antonio ho Maria hamutuk ho Antonio nia família sira sai hanesan Manefoun hasoru Maria nia família sira nebé hanesan Umane.
Relasaun umane no manefoun ne’e la’os para iha tempo hatama barlaki deit, maibe sei kontinua nafatin to’o ba bei-oan sira no sei la para. Wainhira hola malu ona, família boot husi uma kain rua ne’e sai boot no luan liu tan, dalaruma ema hanaran família alargada (larga: boot).
Hatene uitoan ona kona ba saida mak Manefoun no Umane, ita hakat liu ba prosesu hatama barlaki.
Saida mak Barlaki?
Antes koalia kona ba prosesu hatama barlaki, uluk liu saida mak barlaki? Tuir ema barak nia hanoin, barlaki katak sasán nebé Manefoun sira sei fo ba Umane sira wainhira hola feto. Maibe tuir Agostinho Soares hanesan eis Xefe suco Manapa, nia fo definisaun ida luan liu tan uitoan. Nia tenik katak, definisaun barlaki la limite ba sasan nebé fo husi manefoun ba umane sira deit, maibe inklui mos sasan nebé simu husi umane sira hanesan “balasan”, iha prosesu hatama barlaki nia laran.
Tuir nia, barlaki ne’e la’os hanesan osan ou riku soi nebé uza hodi sosa kotu feto ida, maibe barlaki ne’e hanesan sinal no instrumento ida atu hametin relasaun entre Umane no Manefoun. Se laiha barlaki, lia Umane no Manefoun sei laiha folin, no la signifika buat ida. Ho hanoin hanesan, Sr. Florindo Lelo Mali mos fo hanoin hanesan, hodi dehan, ho saida sira bele hatodan malu, se la’os ho barlaki? Quando lia Umane no Manefoun laiha folin ona, ne’e sinal katak relasaun Umane no Manefoun mos laiha ona ou hela naran deit.
Tuir tradisaun kemak nia hanoin, barlaki hanesan parte importante teb-tebes ida hodi Umane no Manefoun sira hatodan malu no mos hametin sira nia relasaun familiar.

Prosesu hatama barlaki
Primeira Fáze: Fo Hatene ba Malu (Avizu)
Antes Manefoun sira ba Umane sira nia uma hodi hatama barlaki, sei iha avizu ba malu atu família husi parte rua ne’e bele prepara-an didiak. Avisu ne’e mane nebé atu hola feto ne’e rasik mak sei hala’o rasik.
Dahuluk liu, mane ne’e ba fo hatene ninia maun-alin, feton sira no família tomak husi ninia parte (Manefoun). Wainhira ba fo hatene sira, mane ne’e la presiza atu lori buat  ruma. So deit ba ninia feton sira nebé karik iha loron bai-bain nia hirus ou iha problema ruma. Ba sira ne’e nia tenke lori fali tais ida hodi taka kulpa ne’e, atu nune’e sira mos bele atende no fo apoiu iha ninia loron hatama barlaki.
Ba daruak, nia mos tenki fo hatene ba família Umane sira. Espesial ba Umane sira, nia tenke lori malus futun ida, bua ruma, no tua butir ida.
Avizu ne’e tenke hala’o fulan ida ou rua antes, la’os derrepente deit.

Segunda Fáze: Hatama Sasan Barlaki Nian
Wainhira to’o loron nebé desidi tiha ona, Manefoun sira ba iha Umane sira nia uma. Sira lori bibi, bua, malus no tua. Espesial ba tua ne’e tenke tau iha bote nia laran no taka ho renda. Por exemplo, sira lori kaixa lima, kaixa ida tenke tau iha bote nia laran.
Umane sira hein hodi halo hela kafe, dose, hudi tasak no hahan seluk tan atu simu sira. Wainhira Manefoun sira to’o, sira simu didiak, tuur hamutuk mama bua-malus no hemu kafé hodi konversa ba malu. Ema balu te’in dadaun hahán ba sira, hodi oho fahi no bibi.
Hodi hein na’an bibi no na’an fahi ne’e atu tasak, Umane sira bele hatudu fatin atu hela ba Manefoun sira se karik Manefoun sira ne’e mai husi rai dook. Se karik Umane nia uma boot ou kuartu barak, sira bele entrega kuartu ida ba Manefoun sira hodi uza durante koalia kona ba barlaki ne’e.
To’o tempo han, sira túr hamutuk maibé Umane sira hán na’an bibi no Manefoun sira hán na’an fahi.
Remata tiha ida ne’e, Manefoun sira ba sira nia kuarto ou uma nebé Umane sira prepara hela tiha ba sira. Depois Manefoun sira haruka sira nia ema nain rua hanesan delegadu hodi ba fo hatene ba Umane katak sira prontu ona atu hatama sasan nebé sira lori. Se Umane mos protu ona, delegadu nain rua ne’e fila fali fo hatene ba Manefoun sira seluk. Tuir mai Manefoun nain rua ne’e mai fali ho tua butir ida hodi sira hemu hamutuk ho Umane sira hanesan sinal ida katak prosesu hatama barlaki ne’e ofisialmente komesa ona.
Hemu tiha tua ne’e Umane sira prepara hela luhu boot ida no manda Manefoun sira atu lori ona sasaan nebé sira lori. Sasaan nebé atu hatama nudar barlaki mak hanesan tuir mai ne’e:

1.      Tatar Hine no Tatar Mane Noo ( Avo Feto no Avo Mane nian)

–   Primeiro liu, Manefoun sira lori uluk avo feto nian. Ba Avo Feto nian tenke lori krau boot ida. Se karik krau ne’e la boot, Umane sira bele dehan, “brau nogo tai Sali dia susu” katak, krau ne’e avo feto la kaer iha susun. Ne’e katak Manefoun sira tenki fo fali karau seluk ida boot liu ida ohin.

 –   Se karik aseita ona, Umane sira dehan ‘Seka’. ‘Seka’ tuir lisan Kemak nian katak sasan nebé Manefoun sira hatama ne’e, Umane sira simu ona no Umane sira fo fali malus ida bua ida ba Manefoun nain rua nebé mai koalia barlaki ne’e atu nune’e sira bele lori fila ba hatudu ba Manefoun sira seluk (karik hanesan prova/ resibu)

–   Tuir mai, Manefoun sira lori fali Avo Mane nian. Ba Avo Mane nian, sira tenke lori belak boot ida. Se belak ne’e kiik, Umane sira dehan, “tatar mane karo tai toma, no mama hati bote lau”. Iha  lian Tetum dehan katak, Avo mane lamas belak ne’e la hetan, ninia mama-fatin boot liu.

–   Kuandu Umane aseita ona, sira bele ‘Seka’ ona ho bua-malus ida.

2. Boo Bia Nuno, Da’a Sae Ula ( Bua ho Malus)

–   Ba folin ‘Boo Bia Nuno, Da’a Sae Ula’ ne’e sinal de virginidade. Ne’e katak se karik feto nebé Manefoun sira atu hola ne’e la virgem ona, folin ba ida ne’e nian laiha ona, no hakat liu ba folin sira seluk.

 –   Ba ida ne’e, Manefoun lori uluk Boo Bia Nuno ka Bua ninian. Manefoun tenke fo Krau boot ida. Quando krau ne’e kiik liu, Umane sira sira dehan “Boo nogo mama tai mia” katak “bua ne’e mama la mean”.

–   Quando aseita ona Umane sira sira ‘Seka’

–   Tama fali ho Da’a Sae Ula ka Malus ninian, Manefoun sira lori belak boot. Se belak ne’e kiik, Umane sira dehan, “Da’a nogo taha tai beka” katak, malus ne’e nia tahan la belar ou boot, maibe malus nurak.

–   Se aseita ona, Umane sira bele ‘seka’ ona ho bua no malus.

 3. Inar Noo no Amar Noo (Inan nian no Aman ninian)

–   Ba Inan nian Manefoun lori krau inan ida nebé hahoris nain tiha.

–   Tuir mai Umane ‘seka’ ho bua no malus.

–   Ba Aman ninian, Manefoun sira lori krau ida ou belak ida. Umane mos fo hasoru fali tais ida ou fahi ida.

–   Umane sira ‘seka’.

 4. Ni’ir (Katana)

–   Ba Katana ninian, krau boot ida. Se lae Umane sira dehan, “Ni’ir nogo leli ai tai koli” katak, katana ne’e taa ai la monu. Hotu tiha katana, tuir kedas ninia ulun ka kaer fatin. Ba katana ninia kaer fatin, Manefoun sira fo belak kiik oan ida.

–   Umane sira mos fo hasoru fali tais ida no fahi boot ida.

–   Hotu tiha ne’e ‘seka’.

5. Taa (Baliu)

–   Manefoun sira tenke fo krau boot ida, se lae Umane sira dehan, “Taa nogo leli ai tai koli” katak, baliu ne’e taa ai sei la monu. Hotu tiha ida ne’e, tuir kedas ho baliu nia kaer fatin. Ba Baliu ninia kaer fatin Manefoun sira fo belak kiik oan ida.

–   Umane sira mos fo hasoru fali tais ida no fahi boot ida.

–   Aseita malu ona, ‘seka’.

6. Pae Gulo, Pae Kadu (Inan no Aman nia Mama-fatin)

–   Ba Pae Gulo Manefoun fo krau ida ou belak ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

–   Ba Pae Kadu Manefoun fo krau ida ou belak ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

7. Api Mata ( Ahi- Matan)

–   Ba Ahi-Matan ninian, Manefoun fo krau ida no belak ida. Umane fo hasoru tais ida no fahi ida

–   Seka.

8. Soro (Riin boot sinal avo sira iha uma adat suco Kemak sira nian),

–   Ba Soro, Manefoun sira fo belak ida no krau ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

9. Ri Ulu (Riin boot Uma Kakuluk nian iha uma adat suco Kemak sira nian).

–   Ba Ri Ulu, Manefoun sira fo belak ida no krau ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

10. Lisu O Paat (Lidun ou kantu haat Uma adat nia laran).

–   Ba Lisu O Paat, Manefoun sira fo belak ida no krau ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

11. Dase Tsu’u  (Fatin tara ahi-oan nian iha uma adat nia laran).

–   Manefoun sira fo belak ida no krau ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

12. Salamata (Odamatan)

–   Manefoun sira fo belak ida no krau ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

13. Goli (Corridor iha Uma Adat)

–   Manefoun sira fo belak ida no krau ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

14. Atu Esa (Eskada husi uma adat atu tuun ba rai)

–   Ba Atu Esa, kada eskada ida Manefoun sira fo krau ida no belak ida. Jerálmente suco Kemak sira nia uma adat nia eskada iha haat. Ne’eduni Manefoun sira fo krau haat no belak haat. Umane sira mos fo fali tais haat no belak haat.

–   Seka.

15. Lete Hati (Fatuk sama fatin wainhira tuun husi eskada)

–   Manefoun sira fo belak ida no krau ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

16. Tilu Hati (Halimar Fatin)

–   Manefoun sira fo belak ida no krau ida. Umane fo fali tais ida no fahi ida.

–   Seka.

Observasaun:

• Kuaze krau ho belak nebé hatama husi Manefoun, sempre iha “balasan” fahi no tais husi Umane sira, exceptu barlaki numeru dahuluk ba Avo sira nia mama-fatin, no daruak ba feto nia virjinidade. Ba barlaki rua ne’e, manefoun sira fo deit sem simu fali buat ruma.

• Folin husi numero 7 (hitu) mai to’o 16 (sanulu resin neen) ne’e sura husi uma-adat nia laran sai to’o mai li’ur. Ida ne’e sinal ida hodi hatudu katak, wainhira mane ida hola ona feto ida, feto ne’e sai ona husi uma adat ida ne’e no tama iha Manefoun nia uma adat.

Terseira Fáze: Lori Feto ba Mane foun nia Uma
Antes atu remata lolós Manefoun no Umane sira hamriik hodi haré membru Umane balu emfeita hela sasán ba Manefoun sira atu foti.
Primeiru liu, sira foti belak sira nebé Manefoun sira fo ne’e, mortein sira no pii (mamolik) par ida hodi feita iha besi Tsume ninia lolon. Besi Tsume katak besi ida hanesan dima badak lulik ida nebé bai-bain tara hamutuk ho Surik Lulik iha uma-adat nia laran.
Depois, nahe tais mane ida ba rai hodi latan tan Tsume nebé feitu tiha ne’e hamutuk ho besi kanu 7 (hitu). Tuir mai nahe tan tais mane ida husi leten.
Hotu tiha ida ne’e Manefoun sira fo taan krau ida no belak ida hodi foti tais, mortein no mamolik. Umane sira foti belak sira ohin ne’e, tsume ou dima badak ne’e no besi kanu hitu ohin ne’e.
Depois de foti hotu, Umane sira fo hatais mane no feto nebé atu hola malu, atu nune’e Manefoun  sira bele lori sai feto ne’e ba ona Manefoun sira nia uma.
Wainhira atu sai husi odamatan iha buat ida naran “Sori Bi’i” no “Sori Bote”. Sori Bi’i katak Manefoun sira prepara hela osan-rahun iha kaut ou karong ida hodi fakar ou kari ba rai atu nune’e Umane sira hadau malu.
Sori Bote katak Manefoun seira selu feto foun ne’e nia naan/maun-alin sira ho osan ou belak ou krau konforme sira husu. Tamba wainhira feto ne’e atu sai, ninia maun-alin sira nain rua-rua tau liman hodi tane nia. Kada metro lima ka neen, nia maun-alin nain rua troka fali. Wainhira troka ne’e Manefoun husu kedas ba sira nain rua, “Ria, ita hakarak saida?” se sira nain rua hakarak krau, Manefoun sei fo krau ida-ida ba sira nain rua. Nune’e to’o nia maun-alin/naan sira hotu hetan oportunidade atu tane sira nia feton. Manefoun mos sei fo buat hotu nebé sira husu. Ne’e mak signifikasaun Sori Bote.
Pratika Sori Bi’i no Sori Bote agora iha mudansa uitoan. Feto nia maun-alin sira la leva ka tane sira nia feton ona, maibé sira lori fodik sira nia feton nia sasán ka mane foun sira nia sasán sai husi uma. Ba sira nia esforsu, mane foun sira fo deit osan $10 ka $20 ba kada maun alin ne’e.
Wainhira atu ba lolós ona, Umane sira sei fo fahi boot ida, hena, tais no roupa barak ba Manefoun sira hodi, tara tan mos tais ida ba Manefoun ida nebé hola feto ne’e hodi hameno:
“Ami topor agora dia ita limar lara sai. Dasa oen hu’u te garaa lau ita sai. Tai teta, tai salak, la lapa pe’i agara la. Ligita imi sole lelo hei mlaru bele lali mai pe’i ami. Ligita rae buro here dia sala mos imi bele boe dua la.”
Iha lian Tetum katak:
“Ami entrega ona ami nia feton ba ita liman. Husi ninia ain-kukun to’o ninia fuuk rohan, ita nian ona. La tohar, la naksalak, ba mak hare malu ba. Se loron sei naruk, bele mai hare ami. Maibe kuandu rai nakukun ona iha imi nia dalan, buka rasik imi nia fatin hodi deskansa ba.”
Manefoun ne’e mos hatan fali:
“Mloi, ligita ami sole nisi lelo hei mlaru, ami hei lali mai pe’i imi. Mas ligita rae buro here dia sala mos ami pe’i atsiri boe dia la nua sai.”
Iha lian Tetum katak:
“Diak, se loron sei naruk, ami sei bele mai haré imi, maibe kuandu rai nakukun ona iha ami nia dalan, ami sei buka ami nia fatin atu deskansa iha neba.”
Remata ho ida ne’e, Manefoun sira lori ona feto foun ne’e ba iha sira nia uma hodi sai lolós ona feto foun iha uma neba.
Última Fáze: Gelo Ahi-Gara (Tara Fahi nia Ulun)
‘Gelo Ahi Gara’ ka tara fahi nia ulun ne’e hanesan parte ikus liu husi barlaki. Ida ne’e sei hala’o iha Manefoun nia uma adat, wainhira Manefoun sira lori ona feto foun ne’e to’o iha Manefoun nia uma.
Manefoun sira hotu nebé foin fila husi Umane nia uma ne’e halibur-an hamutuk iha uma adat hodi tunu fahi nebé ohin Umane fó ba sira atu lori ne’e hodi hamulak ba Bein sira, avo sira hotu no matebian sira hodi dehan:
“Tatar o goro, nogo loloo mami sai, no ahi-gara ami gelo sai.”
Iha lian Tetum katak:
“Avo sira hotu, ida ne’e nia isin tasak ona, ninia fahi ulun ami tara ona.”
Hodi dehan hanesan ne’e, sira foti fahi nia ulun hodi tara dadaun iha uma adat nia kakuluk.
Ida ne’e hanesan sinal do ‘rejistu’. Ho tara fahi nia ulun ne’e, ita registo ona feto foun ne’e iha uma ida ne’e nia laran. Nia bele ba-mai, maibé nia hola parte ona hanesan membru ida husi uma kain ida ne’e nian.
Ida ne’e mos tuir suco Kemak sira nia fiar katak, ita fo kuñesimentu feto foun ne’e ba avo sira, bein sira, no matebian sira, atu nune’e sira mos hatene, hodi nune’e sira la hasé halo nia moras ka sidi.
Tuir mai Manefoun sira fahe hena, tais no foos nebé Umane sira fo; ba malu hodi ida-ida namkari fila fali ba sira nia uma. Ho ida ne’e atu dehan katak remata ho ‘Gelo Ahi-Gara’, prosesu hatama barlaki mos hotu iha ne’e.
Pergunta atu ita konsidera
To’o iha pontu ne’e, karik balu husu, ita tenki hatama hotu sasán hirak ne’e, wainhira hola feto ida? Ninia resposta sim, wainhira mane ida hola feto ida, nia tenki kumpri hodi hatama hotu sasan hirak ne’e. Maibé ne’e la’os katak, tenki hataka hotu iha loron ida nia laran. Iha prátika, ema hatama barlaki neneik-neneik no uitoan-uitoan. Iha balu fó la hotu to’o mane ne’e mate deit. Tusan ida ne’e mane ne’e nia maun alin sira ho nia oan sira nia bei-oan sira mak sei selu nafatin to’o remata.
Lian Maktaka
Antes atu taka, iha observasaun jerál rua mak ita bele haré, katak prátika barlaki ne’e iha aspetu negativu no iha mos aspetu pozitivu
Primeiro, aspeitu negativu. Se ita haré didiak, ekonomikamente barlaki ne’e gasto liu. Manefoun sira lakon barak liu duke Umane sira. Manefoun sira tenke lori krau no belak barak wainhira atu hatama barlaki ne’e. Se krau ho belak ne’e uza ba fa’an, hetan osan hodi sustenta oan sira ba eskola, osan hirak ne’e sufisiente teb-tebes.
Segundo, aspeito positivo. Alende aspeito negativu, iha mos aspeitu pozitivu.

• Ho barlaki suco Kemak relativamente livre husi abuzus sexuais. Mane ida sei hanoin dala rua atu hola feto ida depois soe no hola fali feto seluk. Mane ida sei la brani atu hola feto rua ou liu, tamba nia tenke hatama barlaki ba feto hirak ne’e hotu. Barlaki ne’e halo populasaun iha nebá konsidera malu nudar ema, tamba ema hotu-hotu liu-liu feto sira iha folin aas teb-tebes.
• Ho barlaki ne’e mos aumenta tan relasaun familia no hametin ligasaun Umane no Manefoun, hanesan ohin explika iha laten.
• Barlaki ne’e mos hametin sentimentu sosializmu iha familia nia laran. Wainhira mane ida atu hola feto ida, nia sei la mes-mesak responsabiliza atu prepara krau no belak hirak nebé atu fo ba Umane sira. Nia maun-alin, pai boot, pai kiik ho sira nia oan sira hotu mos partisipa no kontribui sasán ka animal atu ba hatama. Espera katak prátika ida ne’e mos loron ida bele hala’o wainhira atu haruka oan ida husi uma kain ne’e ba eskola. Hotu-hotu tau liman ba malu.
• Ikus liu, ho barlaki evita teb-tebes feto ho mane hola fali malu iha uma kain ida nia laran. Ida-idak hatene nia husi uma kain ida nebé. Nune’e dalaruma iha feto klosan ho mane klosan hasoru malu no hadomi malu, maibé wainhira haré fila fali ba istoria familia nian, afinal sira mesak primu-irma deit.

Konkluzaun
Maske revista ida ne’e la bazeia ba peskiza sientífiku ida profundu, bazeia deit ba experiensia prátika prosesu hatama barlaki hirak nebé hau rasik atende iha Suco Manapa no mos entrevista badak oan ida halo iha tinan 1997 iha Manapa, pelu menus, bele fahe ona informasaun uitoan kona ba saida mak barlaki, saida-saida deit Suco Kemak sira hatama ka simu hanesan barlaki wainhira mane ida hola feto ida. Revista ida ne’e mos explika tan tiha ona kona ba definisaun simples Manefoun no Umane em termus de Suco Kemak nian.
Espera katak ho hakerek simples ida ne’e bele fo hanoin ba maluk balu atu halo peskiza ida mais profundu iha área kultura liu-liu barlaki, no relasaun Manefoun-Umane.

Loron diak,
Bom trabalho
Billito Soares
Ref: https://barrosbill.wordpress.com/barlaki-manapa/